مصرف گیاهان دارویی از دیرباز در بختیاری مورد توجه بوده تا جایی که در سفرنامه ناصرخسرو بدان اشاره شده است.کوهستان های بختیاری در هر فصل، محل رویش گیاهان معطری است که درمان بسیاری از امراض، موثر و مفید است و از این رو عشایر استان در بسیاری موارد بیماری خود را با عصاره این گیاهان درمان می کنند.
مناطق بختیاری به لحاظ ویژگی های خاص اقلیمی و تنوع منحصر به فرد آب و هوایی یکی از مناطق مهم رویش انواع گیاهان دارویی کشور محسوب می شود. مصرف گیاهان دارویی از دیرباز در منطقه بختیاری مورد توجه بوده تا جایی که در سفرنامه ناصرخسرو بدان اشاره شده و دهقان سامانی نیز در شعری برگرفته از سعدی شیرازی بدان اشاره کرده است.کوهستان های بختیاری در هر فصل، محل رویش گیاهان معطری است که درمان بسیاری از امراض، موثر و مفید است و از این رو عشایر استان در بسیاری موارد بیماری خود را با عصاره این گیاهان درمان می کنند.
با توجه به وجود بیش از 150 گونه گیاه دارویی و با خواص درمانی در بختیاری اکنون به درمان چند نوع بیماری از طریق گیاهان دارویی در مناطق بختیاری می پردازیم:
۱- درمان سردرد: « گل برنجاس » که گیاه بومی می باشد را دم کرده و می خورند، برگ بید مجنون را دم کرده و آبش را می خورند، آب سرد را در کف دست ریخته و از راه دماغ نفس می کشیدند تا خوب شود.
۲- درمان سرماخوردگی: برای درمان سرماخوردگی، گل برنجاس و گل «پشمالو» و گل گاوزبان و گل ابریشم را با هم مخلوط و دم کرده و آنها را می خورند.
۳- درمان بریدگی: برای درمان بریدگی برگ گیاه پرمنگنات را پودر کرده و در محل بریدگی می ریختند و برای جلوگیری از عفونت بریدگی برگ گیاه «بوبر» را داخل پارچه گذاشته و روی بریدگی یا در نزدیکی محل بریدگی پارچه را می بستند تا از طریق بوی این گیاه عفونت به محل بریدگی سرایت نکند.
۴- درمان برفک دهان نوزاد: برای درمان برفک دهان نوزاد نمک و خاکستر چوب بلوط و گیاه موسیر را مخلوط نموده و در قسمت برفک نوزاد می مالیدند، قره قروت را به قسمت برفک می مالیدند. روش دیگر بدین صورت بود که گیاه خاک شیر را با آب مخلوط نموده و بعد از یک شب ماندن، کمی از آن را به نوزاد می خوراندند.
۵- درمان بیماری سرخک: این بیماری در منطقه بختیاری «سوریز» نام دارد و برای درمان آن، گیاه خاک شیر را با آب مخلوط کرده و قبل از صبحانه به بیمار می خورانند.
۶- درمان دمل: برای درمان دمل برگ گیاه «دینشت» را با شیر مخلوط نموده و به صورت مرحم روی دمل می گذاشتند تا چند روز دیگر دمل پخته شده و با سوزن چرک دمل را خالی می کردند.
۷- درمان زگیل: روش درمان زگیل بدین صورت بود که قارچی بنام «پیفه» در تنه درخت بلوط رشد می کند و تکه ای از آن را کنده و آتش می زدند و سپس روی زگیل گذاشته تا از بین برود.
۸- درمان بیماری عقیمی در مردان: به فرد مبتلا، دارچین، زنجفیل و عسل مخلوط شده را در صبحانه می دادند تا بخورد و این کار طی دو سه ماه انجام می شد.
۹- درمان بیماری یبوست: برگ گیاه گل بنفشه را دم کرده و می خوردند و در فصل پاییز و زمستان از ریشه آن استفاده می کردند.
۱۰- درمان اسهال: برای درمان این بیماری آرد سنجد بنام «آرد کنار» را می خورند و یا اینکه برنج و ماست می خورند و یا اینکه چهار دارو بنام پونه، جوشنده، «اورشم» و مذاله را با هم مخلوط و دم کرده و آبش را می خورند.
۱۱- درمان زخم معده و ورم معده: برای درمان این بیماری ابتدا تخم بلوط را می پزند و به مدت دو یا سه روز آنها را در آب انداخته تا تلخی آن از بین رود، سپس آنرا خورد کرده و پودر آن را با ماست مخلوط کرده و می خورند.
۱۲- درمان دندان درد: برای درمان دندان درد چوب سدر را در آب جوش می جوشاندند و آب آنرا قرقره می کردند و یا اینکه برای درمان آن از تریاک استفاده می کردند بدین صورت که تریاک را در قسمت دندانی که درد می کرد می گذاشتند یا اینکه چای یا نمک را جوشانده و آبش را در دهان قرقره می کردند.
۱۳- درمان گل مژه: برای درمان این بیماری که اصطلاحاً به آن «گی و نو» می گویند، برگ پیاز را داغ نموده و در قسمت گل مژه می گذارند و یا اینکه شیره درختچه گون را با شیر مخلوط نموده و در قسمت گل مژه می گذارند تا خوب شود.
۱۴- درمان خونریزی لثه: برای درمان این بیماری خاکستر چوب بلوط را با نمک و گیاه موسیر مخلوط و لثه را با آن می شویند.
۱۵- درمان کچلی: درمان کچلی بدین صورت بوده که شیره درخت انجیر را به سر می مالیدند و پس از مدتی آنرا با آب شستند.
۱۶- درمان روماتیسم: برای درمان این بیماری ریشه گیاه «میجور» را جوشانده و می خورند و یا اینکه دانه گیاه «تتم بر» را کوبیده و در محل درد می مالیدند.
۱۷- درمان بیماری یرقان (زردی): برای درمان این بیماری ابتدا فرد مبتلا را لخت نموده و دسته ای از شاخ و برگ درخت بید را روی زمین پهن می کردند تا بیمار روی آن بخوابد و روی بدنش را نیز از شاخ و برگ پر می کردند سپس دوغ ترش را روی بدن بیمار ریخته و در توبت دوم آب سرد می ریزند و بعد از دو سه ساعت که فرد احساس سردی می کرد، بزغاله قهوه ای رنگ را کشته و خونش را روی سربیمار می ریزند تا بدنش آغشته به این خون شود و بدین روش این بیماری را مداوا می کردند.
اکنون به طور مختصر به معرفی چند نمونه از گیاهان دارویی استان و راهکارهای درمانی آنها می پردازیم:
کاردین: گیاه تندی که در کوه می روید و برای پختن آش هم از آن استفاده می شود، گرم است و برای دفع گرمی- دل درد- سر درد و بادی که در کمر وران است استفاده می شود.
اندش: اندش سبزی کوهی است که خیلی تند است، شکل تره پیاز ولی پهن تر و چهار پنج تخته می باشد و پوست آن از تره پیاز پهن تر و سفت است، دو سه لبه می باشد و یک لبه کوچک وسط ان می باشد. این گیاه هر چه به سمت مناطق گرمسیری برویم بیشتر رویش دارد و برای درمان شکم درد – تصفیه خون- اسهال و بادی که بدن دارد استفاده می شود، خاصیتی شبیه انسولین دارد که باعث دفع قندخون شده برای دفع گرمی مفید است و آنرا در آش یا در برنج مصرف می کنند.
سُر گیاه: همان سرخ گیاه است، گیاهی قرمز رنگ که در نوک کوه می روید- گرم است و باعث باز شدن رگها می شود- آنرا کوبیده با پی بز مخلوط می کنند و روی محل سوختگی می مالند.
بنُصر: به بُنصر، بُصر هم می گویند، برای دفع سنگ کلیه، سینه درد و گلو درد مفید است، بنصر را صبح مثل چایی می جوشانند و استفاده می کنند. این گیاه گرم است و برای رفع سردی مفید می باشد گاهی نیز تازه آنرا پخته و با روغن سرخ می کنند، ترشی محل که به آن قارا می گویند به آن اضافه کرده و می خورند.
بلوط: پوست بلوط را جفت می گویند آنرا با آب پخته و از آب آن جهت پایین آوردن فشار خون و تسکین درد معده استفاده می کنند. بلوط را می کوبند و آنرا آرد می کنند که به آرد بلوط کلگ می گویند. از کلگ بلوط برای درمان اسهال استفاده می کنند.
پونه: که به زبان محلی پینه می گویند، گرم است برای دفع اسهال- عفونت روده استفاده می شود- ریشه آنرا پخته و با آب نبات می خورند. برگ و گلهایش را نیز جدا کرده و در دوغ یا ماست می ریزند.
ریواس: برای درمان زردی ( یرقان) استفاده می شود آنرا خشک کرده می سایند همراه با زردچوبه و دوغ به سر بیمار می مالند.
نانا: گیاهی گرم است که آنرا می چینند-خشک می کنند و به گوشت می زنند- دم کرده آن برای درد شکم مفید است.
اشو: گرم است برای ناراحتی مثانه و عفونت زنان استفاده می شود. هر زنی که سردی دارد آن را پخته و با نبات استفاده می کند- برای رفع سردی مفید است.
توله: گیاهی گرم است که به صورت آب پز پخته برای دفع عفونت استفاده می شود.
چویل: خاصیت ضد عفونی دارد برای جلوگیری از فاسد شدن گوشت و ضد عفونی کردن آن چویل را زیر و روی گوشت مالیده تا دیرتر فاسد شود.
کومه: گیاهی است گرم – دارای گل سفید که ساقه آن زیاد بلند نمی شود – خاصیتی شبیه گچ دارد که در شکسته بندی استفاده می شود. هنگامی که با تخم مرغ مخلوط می شود محکم و سفت شده و به جای گچ روی قسمت شکسته می مالند و با پارچه روی آنرا می بندند- این گیاه هم چنین برای دفع عفونت نیز مفید است و خاصیت زنگ زدایی دارد.
تره کوهی: با تخم مرغ استفاده می شود و برای دفع سردی مفید است.
از رونی اول: گیاهی محلی است که در بعضی نقاط بختیاری مثل روستای سرآقا سید می روید و از آن برای درد دندان استفاده می کنند. برای درمان درد در نقاط دیگر بختیاری از سقز گیاه «بَن» نیز استفاده می کنند. این شیر را روی دندان گذاشته و باعث جذب عفونت دندان می شود و درد دندان بهبود پیدا می کند.
گل خنی: همان گل ختمی است برای عفونت ادرار و ناراحتی مثانه مفید است آنرا روی مثانه و شکم می بندند و باعث دفع عفونت می شود.
جوشیر کلفس: جوشیر کرفس است – به منظور رفع تب و استفراغ و مسمومیت در اطفال و کودکان استفاده می شود.
بریزه بند: شیره ای است که از درختان می گیرند، مانند موم است. برای کشیدن عفونت دندان روی دندان می مالند. برای درمان ترک پا و درد سینه هم مفید است. خوردن آن با آب جوش مفید می باشد.
گیاه زرآبی: همان زرد آبی است گیاهی گرم است به منظور تصفیه خون و رفع کننده درد مفاصل استفاده می شود.
ریشه کرفس: برای دفع رماتیسم مفید است، از آب آن استفاده می شود و دفع کننده سردی نیز می باشد.
ترشی انار و لیمو: دانه های خشک شده انارا ترشی انار گویند که در غذا به عنوان چاشنی استفاده می شود و برای دفع مسمومیت نیز مفید است.
للیسُر: گل سرخی است، که برای تنگی سینه مفید است دانه های درون گل آنرا هنگامی که رسیدند جدا کرده و می خورند، دم کرده این گیاه مورد استفاده قرار می گیرد
##استفاده هر کدام از دارو ها باید توسط فرد ماهر باشد ، با توجه به بیماری و شدت آن دارو و مقدار آن مشخص می شود ##
