فتح خرمشهر در روز سوم خردادماه سال 1361 که به یکی از ماندگارترین روزهای تاریخ انقلاب اسلامی مبدل شد، بازتاب فراوانی در جهان به همراه داشت و در این روز هیمنه پوشالی استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و بازیگردانی عراق در هم شکست.
با گذشت چند دهه از آغاز جنگ عراق علیه ایران، هر روز ابعاد تازه تری از حمایتهای ناجوانمردانه کشورهای غربی و عربی از کشور عراق به عنوان آغازگر جنگ هویدا می شود و این موضوع، مظلومیت نظام جمهوری اسلامی در آغاز دوران حیات خود را بیش از پیش نشان می دهد.

برای نمونه در پی ناکامی عراق برای رسیدن به اهدافش در جنگ با ایران، روند استفاده از سلاحهای غیر متعارف علیه کشورمان افزایش یافت. آمریکا استفاده عراق از گاز خردل را تلاشی برای دفع حملات موج انسانی ایرانی می دانستند. علاوه بر اینکه بر اساس گزارشهایی، تاسیسات دیگری برای تولید گاز اعصاب طراحی شده بود.
از سوی دیگر به عنوان نمونه نشریه ساندی تایمز ضمن ارائه مطلبی تاکید کرد، آمریکا به رغم بی طرف بودن در جنگ ایران و عراق با ارائه اطلاعاتی به عراق که توسط تعدادی از قمرهای مصنوعی آمریکایی بر فراز خلیج (فارس) جمع آوری می شود، این کشور را قادر می سازد تا هواپیماهای ایرانی را نشانه گیری و موضع توپخانه و زره پوشهای این کشور را در صحنه نبرد شناسایی کند.
حمایت های کشورهای غربی هم به عراق فوق العاده بالا بود به گونه ای که اغلب نیازها مالی این کشور در طول جنگ از فروش نفت کشورهای عرب خلیج فارس به سوی صدام سرازیر می شد و این جنایتکار بدون هیچ نگرانی جنگ علیه ایران را رهبری و راهبری می کرد.
بر همین اساس است که فتح خرمشهر توسط رزمندگان ایران آن با دستانی خالی در برابرارتش بعث، همه جهان را وادار به تحسین کرد و این پیروزی بزرگ نه تنها خاک اشغال شده ایران یعنی خرمشهر را به دامن کشور بازگرداند که مقدمه ای برای ثبت پیروزیهای بعدی رزمندگان ایران وشکست ذلت بار دشمن زبون در عملیاتهای مختلف شد.
بر همین اساس امروزه، روز سوم خرداد سال 1361 در تقویم ایران به مثابه آزادسازی یک شهر نیست بلکه نمادی از مقاومت و دلیری مردانی بود که برای دفاع از وجب به وجب خاک ایران تا آخرین قطره خون خود در برابر دشمن ایستادگی کردند و در نهایت پس از یک سال و نیم اشغال، خرمشهر به آغوش کشور بازگشت.
در خصوص آغاز جنگ نیز گفته می شود عراق پس از تمهیدات سیاسی و نظامی با 563 مورد تجاوز زمینی، 221 مورد تجاوز هوایی و 24 مورد تجاوز دریایی، در ساعت 14 و 15 دقیقه بعدازظهر 31 شهریور 59 با سه فروند میگ 23 فرودگاه بین المللی تهران را به تقلید از حمله نیروی هوایی اسرائیل در جنگ شش روزه علیه اعراب (مصر) مورد تجاوز قرار داد و به این ترتیب خوی توسعه طلبانه و تجاوزگری خود را آشکار کرد و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران رسما آغاز شد.
صدام در این روز به مرکز فرماندهی ارتش آمد تا در اتاق ویژه عملیات از نزدیک در جریان اولین روز جنگ با ایران قرار گیرد.
بعدازظهر 31 شهریور ماه سال 59 خرمشهر زیر آتش سنگین ارتش عراق قرار گرفت. انبوهی از آتش خمپاره‌ها و توپ های دشمن روی شهر، همه غافلگیر شده بودند و حیران. شهر در آتش می‌سوخت و صدای انفجار لحظه‌ای قطع نمی شد. طولی نکشید که بیمارستان پر شد از انبوه مجروحان و شهیدان. زنان و کودکان و سالخوردگان، آواره بیابان ها و جاده ها شده بودند. مردم به خصوص جوانان روی به مسجد جامع(نماد مقاومت) و دیگر پایگاه ها آوردند تا برای مقاومت سازماندهی شوند.
گروه های مقاومت به سرعت شکل گرفت و در محورهای هجوم، جنگ و گریز شروع شد. آن طرف از توپخانه، تانک، خمپاره انداز، مسلسل های سنگین و قوای زرهی بهره می برد و این طرف فقط چند تفنگ ام‌یک، ژ3، بطری های آتش زا و چند آرپی جی داشت. 34 روز مقاومت و تلاش در این وضعیت اگر چه بسیاری از مدافعان شهر را به کام شهادت کشاند ولی دشمن را در دستیابی سریع به اهدافش و اشغال سریع خوزستان ناکام گذاشت.
چهارم آبان 59. این روز، روز اشغال شهری است که مدافعانش طی 34 روز نبرد و تلاش شبانه روزی کوشیدند با ادای تکلیف الهی خود دشمن را از گسترش تجاوز به ایران اسلامی باز دارند. خرمشهر اشغال شد، ولی حماسه ها، ایستادگی ها و جانبازی هایی آفرید که افتخاری بزرگ را در تاریخ این مرز و بوم به ثبت رساند و باعث شد دشمن بیش از این خطرپذیری نکند ضمن اینکه این مقاومت اعتماد به نفسی را برای اردوی خودی به ارمغان آورد که دستمایه رزمندگان برای بیرون راندن دشمن از سرزمین اسلامی شد.
عراق با تداوم اشغال خرمشهر می‌کوشید آخرین و مهمترین اهرم فشار خود را برای واداشتن ایران به شرکت از موضع ضعف در مذاکرات صلح، حفظ کند. متقابلا آزادسازی این شهر می توانست نماد تحمیل اراده جمهوری اسلامی ایران بر متجاوز و اثبات برتری اش در جنگ باشد.
هدف اساسی عملیات بیت المقدس تداوم رزم علیه دشمن، تهدید بصره، کاهش توان رزمی دشمن، آزادسازی خرمشهر و خارج کردن اهواز از برد توپخانه بود. البته ملاحظات سیاسی در رابطه با بی ثبات نشان دادن رژیم صدام، وادارکردن عراق به پذیرش شرایط ایران برای پایان جنگ، کاهش فشار مشکلات مهاجرین جنگی در داخل کشور و ایجاد زمینه برای فعالیتهای کشاورزی در مناطق حاصلخیز خوزستان نیز مورد توجه بوده است.
پس از عزل بنی صدر از جانشینی فرماندهی کل قوا به فرمان امام خمینی(ره) در 20 خرداد1360 و سرکوب سازمان مجاهدین خلق، سپاه و بسیج در کانون تصمیم‌گیری و اقدام حضور یافته و با بهره مندی از توان ارتش، دور جدیدی از عملیات های نظامی را طراحی کردند و با ایجاد قرارگاه، سلسله عملیات های مشترک سپاه و ارتش با هدف آزاد سازی مناطق اشغالی آغاز شد.
صدام سرانجام در مورخه 17 بهمن 1360 در منطقه تنگه چزابه حمله سنگینی را با حمایت شدید نیروی هوایی و آتش سنگین توپخانه آغاز کرد، اما با وجود پیشروی اولیه نیروهای بعثی، دشمن با مقاومت جانانه نیروی زمینی سپاه و بسیج مواجه شد و حملات پی در پی هوایی و توپخانه صدام بعثی پس از اندکی موفقیت با جانفشانی حماسه آفرینان تنگه چزابه برای چندین بار عقیم ماند.
به دنبال این موفقیتها عملیات «مولای متقیان» در اول اسفند1360 با رمز «یا علی(ع) ادرکنی» و با هدف انهدام نیروهای دشمن و خنثی کردن تحرکات عراق و همچنین حفظ بستان آغاز شد و پس از 14 روز نبرد سخت و کم نظیر در حالیکه تنگه چزابه مملو از اجساد دشمن شده بود، شکست تلخی به عراق تحمیل شد و نیروهای دشمن بر اثر این شکست مجبور به عقب نشینی شدند. در این عملیات 10 تیپ از نیروهای ارتش متجاوز عراق به استعداد 30 گردان به طور کامل منهدم و چهار هزار و 500 تن کشته و زخمی شدند و 100 نفر به اسارت رزمندگان اسلام در آمدند.
سرانجام با تلاش نیروهای مخلص ارتش و سپاه، عملیات «فتح المبین» در بامداد دوم فروردین 1361در جبهه جنوب (منطقه غرب شوش و دزفول و غرب رود کرخه) با رمز «یا زهرا(س)» آغاز شد و رزمندگان اسلام با در هم کوبیدن ماشین جنگی صدام درعملیاتی10 روزه، دو هزار و 500 کیلومتر مربع از خاک میهن اسلامی را که شامل دشت عباس، دهلران، رقابیه، عین خوش و ده ها روستای مرزی و همچنین سایتهای موشکی و رادار 4و5 بود، آزاد کرده و علاوه بر انهدام26 هواپیما و بالگرد و661 تانک و نفربر و خودرو، 820 تانک و نفربر و خودرو به غنیمت گرفته شد و 40 هزار بعثی را اسیر، کشته و زخمی کردند. پس از عملیات فتح المبین، یک گام دیگر تا آزاد سازی کامل مناطق استراتژیک ایران باقی مانده بود و آن ، آزادی خرمشهر به عنوان نماد توازن سیاسی - نظامی بود.
از این رو تنها عاملی که می‌توانست موفقیت را نصیب یکی از طرفین کند، سرعت عمل در اقدامات بود. به همین دلیل بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح‌المبین در حالیکه قوای ارتش عراق در منطقه بومی خرمشهر تقویت می شدند به تمامی یگانهای تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا با بازسازی و تجدید قوا به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند. بدین ترتیب عملیات «بیت المقدس» در منطقه غرب رود کارون و جنوب غربی اهواز و شمال خرمشهر با رمز «یا علی بن ابی طالب(ع)» در 10 اردیبهشت 1361 آغاز شد. اما حساسیت و اهمیت هدف های ایران و عراق در این منطقه موجب شد که عملیات به مدت 25 روز به درازا کشد و در نهایت رزمندگان اسلام، درحالی که در شرایط بسیار دشوار آب و هوایی می جنگیدند، در اوج اقتدار، خرمشهر را آزاد کردند.
در واقع بیش از 20 ماه از آغاز تجاوز عراق به خاک ایران نمی‌گذشت که «عملیات بیت المقدس» با مشارکت ارتش و سپاه و هدایت قرارگاه مرکزی کربلا به فرماندهی شهید سپهبد صیاد شیرازی (فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش) و محسن رضایی(فرمانده وقت کل سپاه) و همراهی چهار قرارگاه فتح، نصر، قدس و فجر در منطقه‌ای به گستردگی پنج هزار و 700 کیلومتر مربع با موفقیت انجام گرفت.
در عملیات آزاد‌سازی خرمشهر که در چهار مرحله اجرا شد، نیروهای مسلح ایران که شامل، 135گردان متشکل از 45 گردان ارتش، 90گردان از سپاه و بسیج به علاوه نیروهای ژاندارمری، کمیته انقلاب اسلامی، شهربانی و جهاد سازندگی بودند، در برابر هفت لشکر دشمن به علاوه نیمی از ادوات، توپخانه، امکانات مهندسی و زرهی ارتش عراق قرار گرفتند، ضمن اینکه ارتش عراق با کمک عوارض طبیعی موجود در منطقه (رودخانه کارون، اروند، کرخه، هورالهویزه) به دفاع از موقعیت خود در این عملیات پرداخت.
در این عملیات، عراق برای حفظ خرمشهر هر چه در توان داشت به کارگرفت، چندان که غرب جاده اهواز- خرمشهر را در ابعاد یک کیلومتر از موانعی نظیر خودرو، تیر آهن و حتی دکل های برق را به طور عمود پر کرد و با مین گذاری در این منطقه امکان هلی‌برد نیروها را غیر ممکن کرد، اما سرانجام با مجاهدت و ایثار رزمندگان اسلام، عراق به دلیل ناتوانی در حفظ برتری نظامی و امید به تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران، ناچار به عقب نشینی از خرمشهر شد.